صبح اردستان

صبح اردستان، حسین نقدی بادی/ زبان راجی باید گفت که این زبان بس شگفت، که نشانه های آن در بخشی از مرکز ایران برجای مانده است، داستانی از یک زبان نیرومند ایرانی است که به دلیل ویژگی های برتر خود،  نشان داده که روزگاری دراز در یک قلمرو گسترده، مرکزیت داشته است و یکی از کهن‌ترین زبان‌های ایرانی است که گستردگی جغرافیایی و ریشه‌شناختی این زبان را بیشتر باید در استانهای تهران (ری قدیم)، اصفهان، قم، سمنان، یزد، مرکزی، همدان و کردستان جستجو کرد.

البته امروز،  گویش راجی یا راژی یا رازی یا رایجی  گویش یا زبان محلی معرفی می شود که بقایای آن، در مناطق مرکزی ایران و در شهرهایی چون دلیجان، نیم‌ور، محلات، نراق،   خوانسار، میمه، جوشقان قالی، وزوان و مناطق مابین کاشان تا نایین مثل روستای نطنز «ابیانه، هنجن، کمجان، بیدهند، فریزهند طرق و کشه و…. »، نطنز قدیم ، بادرود و مناطق همجوار آن، اردستان و روستاهای همجوار آن  صحبت می‌شود و اکنون  نیز در بعضی مناطق  دیگر همچنان بقایای بعضی لغات آن برجای مانده‌است.

همانطوری که بیان شد این گویش، زمانی مناطق وسیعی از سرزمین‌های ری، همدان، کاشان، اراک و چند منطقه دیگرمثل همدان، اصفهان، نایین، کهک تفرش، آشتیان، خوانسار و مناطقی دیگر  رایج بوده است، و در منابع ادبی مثل ریاض‌الشعرا (۱۱۶۱ هجری قمری) و آتشکده آذر (۱۱۹۳ ه ق) از این گویش نام برده شده است.

استناد دیگر اینکه، در کتاب تاریخ کاشان تصریح شده که منظور از زبان رایجی، ظاهراً لهجه محلی است، در این کتاب آمده  که در بعضی از دهات و قرا کاشان به لهجه مخصوصی تکلم می‌شود از جمله در آران و نطنز «بادرود» و کریستن سن مستشرق دانمارکی قسمتی از لهجه‌های کاشان را مورد مطالعه قرار داده و کتابی در باب آن نوشته است، در همین کتاب تاریخ کاشان نیز بعضی اصطلاحات محلی علی الخصوص اصطلاحات زراعتی بکار رفته است و نویسنده برای استفاده اهل تحقیق آنها را در فهرستی در پایان کتاب جمع‌آوری نموده است و اصطلاح زبان راجی را آقای سید محمدعلی جمال زاده از اهل دلیجان، «نویسنده شهیر ایرانی» شنیده‌اند و در مقاله زبان راجی یا راژی مندرج در نشریه دانشکده ادبیات تبریز (۹: ۲۱۷–۲۱۸۸) از آن سخن داشته‌اند و ممکن است این دو رایجی و راجی یکی باشد.

سلسله تحقیقات زبان‌شناسی جدید، گویش راجی را برای نخستین بار در سال ۱۸۸۰ میلادی به وسیله پروفسور ژوکوفسکی (Zukovskiy) و سپس در سال ۱۹۰۷ توسط اسکار مان (Oskar Mann) مورد توجه و یررسی قرار داده  و  اسکارمان گویش راجی و نیز گویش‌های مرکزی ایران را دنباله زبان مادی دانسته  و واژه راجی را برگرفته از نام پایتخت ماد باستان تصور کرده است، آرتور کریستسن سن نیز به برابری سرزمین‌های گویش‌های مرکزی با کشور ماد باستان اشاره کرده است،  لذا گویش راجی دارای گونه‌های مختلف بوده است که امروز بقایای متنوع آن را در جای جای مناطق مرکزی ایران به وضوع نمایان و کاربرد دارد،  حتی زبان‌های ارمنی یا بلوچی و گیلکی و نیشابوری و   سمنانی «جزیره لهجه ها »، کردی  و بسیاری از گویشها و زبانهای محلی دیگر از نزدیک ‌ترین زبان‌ها به راجی هستند زیرا ریشه اصلی انها، از آبشخور زبان مادی است.

روایت دیگر اینکه، نام واژه راجی را می‌توان منسوب به گویش راجی یا رازی که مرکز آن در شهر ری واقع بوده است به شمار آورد، این گویش یکی از شاخه های زبان پهلوی، زبان رایج در ایران پس از تحول زبان مادی باستان بوده است،  حمزه اصفهانی (وفات ۳۶۰هجری) روایت نموده است که سخن ایرانیان باستان بر پنج زبان روان می‌گردیده که به ترتیب عبارتند از: پهلوی، دری، پارسی، خوزی و سریانی،  اما پهلوی، سخن پادشاهان در نشست‌هایشان بدان روان می‌گردیده و آن زبانی است منسوب به (پهله) و این نامی است که بر پنج شهر گذارده می شود: اصفهان، ری، همدان، ماد، نهاوند و آذربایجان، به نظر می رسد با توجه به آن که گویش پهلوی راجی یا رازی، واژه‌ای که وجه وصفی یا اسم منسوب به شهر ری در سرزمین ماد از دیرباز معروف بوده و گویشی فرا گشته از مادی میانه محسوب می‌گردد.

کاشان و محدوده فرهنگی آن و به روایت کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه سیلک و سایت اریسمان بادرود  یکی از مهمترین مناطق راجی زبان در فلات ایران است، کلانتر ضرابی مولف تاریخ کاشان در مورد زبان راجی مردم حومه کاشان چنین روایت می‌کند: اصل زبان مردم این حدود همین است که در این اوراق نگارش یافته ولی مردم بلوک را غیر از این زبان که زبان واقعی آنهاست زبانی دیگر هست که اهل شهر از فهم آن بی‌خبرند و آن را زبان «رایجی» می‌گویند.

 گویش راجی نخستین بار ژوکوفسکی در سال ۱۸۸۰ میلادی یاد کرده است. پس از او نیز اسکار مان در سال ۱۹۷۰ در سفری که به کاشان، نراق، محلات و خوانسار کرده به بررسی این گویش پرداخته و از گویش راجی شهر محلات یادداشتهایی برداشته است.

اما یکی از مهمترین شاخصه‌های زبان راجی وجود واژه‌های هم‌ریشه با زبان اوستایی است، گزافه نگفته ایم  با توجه به ریشه‌های زبانی آن، زبان راجی را باید هم‌سنگ زبان اوستا دانست، زیرا بر اساس نظریات دانشمندان اوستاشناس خاستگاه قومی زرتشت سرزمین رغه یا راگا بوده است، عده‌ای رغه را ری امروزی یا همان رغه یا راگای باستانی می‌دانند و در کتاب سپند اوستا از ری به عنوان «ری زرتشتی» یاد شده است.

می توان اضافه کنیم که  فلات ایران با وجود سایت‌های تاریخی کهنی چون سیلک کاشان، سایت اریسمان وسایت باستانی ابوذر بادرود ، چشمه علی ری، قره تپه قم و … یکی از اولین خاستگاه‌های مدنیت در جهان است و بی شک وجود زبانی کهن در بین مردم فلات، نشانی از وجود یک ساختار زبانی عمیق دارد که با کهن‌ترین زبان‌های ایرانی، دارای خاستگاهی یگانه از منظر تاریخی و جغرافیایی است.

خوشبختانه پژوهش‌های صورت گرفته در مورد این زبان که در هر گوشه از فلات با نامی خاص شناخته می‌شود کمک شایانی به شناخت هر چه بیشتر آن نموده است. از گویش بهدینان یزد تا گویش خوانساری و ابیانه‌ای و بادرودی و ابوزید آبادی و سمنانی گرفته تا گویش کلیمیان اصفهان و گویش دماوندی، همه و همه دارای یک خاستگاه زبانی هستند.

بنابرین، گویش‌شناسی یکی از شاخه‌های عملی زبان‌شناسی است که هدف آن گردآوری گویشها و توصیف علمی آنهاست،  مطالعه علمی این گویشها می‌تواند نتایج نظری و عملی بسیاری در برداشته باشد و می‌تواند ما را در راه شناخت بهتر زبان فارسی و غنی‌سازی آن کمک نماید چرا که گویشها و زبانهای محلی منبع بسیار غنی برای پژوهشهای زبانی، ادبیات ، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و تاریخی می‌باشند، در ایران گردآوری گویشها و زبانهای محلی و نیز بررسی علمی آنها می‌تواند خیلی از مشکلات واژگانی و دستوری زبان فارسی را حل کند و واژگان آنها در ساختن واژه‌های نو مورد استفاده قرار گیرد و از این طریق به غنای زبان فارسی کمک کرد.

امید است در آینده با شناخت بیشتری از این زبان و با نشان دادن واژه‌های هم‌ریشه این زبان با زبان اوستایی، راه را برای شناخت ابعاد جامعه شناختی، روانشناختی  مهیاتر گردد و برای معرفی و بهره ‌گیری از این میراث معنوی کهن گامی بلند تر برداریم.