صبح اردستان

به گزارش پایگاه خبری شهرستان اردستان نگین کویر، در سال نهصد هجری قمری ملا حسین کاشفی هراتی با استفاده از کتب تاریخی بنام ((روضه الشهدا )) تدوین کرده که درزمان خود معتبرترین مصیبت نامه بود . این کتاب بعدها به استشهاد روضه، معروف شدومراسم خواندن آن وگریستن شنوندگان به واسطه شنیدن مصیبت های وارده آمده به امامان معصوم وازجمله شرح مصیبت کربلا روضه نام گرفت.

پس ازآن هرکسی نیز مراسم عزاداری داشت یک روحانی را برای خواندن بخشی از کتاب روضه ملا حسین کاشفی دعوت می کرد که بعدها خواندن آن عمومیت پیدا کرد وهر کسی که صدای خوش داشت ومی توانست با سوزصدایش مردم را بگریاند وارد حوزه روضه خوانی می شدو به روضه خوانان جدید مداح  گفتند ومداحان آرام آرام برنامه های خود را با مراسم عزاداری عاشورا، تاسوعا وشام غریبان پیوندزدند.آنها که دیگراشعارمتعددی نیز به روضه ها افزوده بودند میخواندند وعزاداران بر سر وسینه می زدند.

سابقه عزاداری در ایران :

در ابتدادسته ها وجماعت عزادار درکوجه ها وبازارها به راه می افتادند وبا سینه زدن ونوحه خواندن وحمل علم وعلامت درخواندن نوحه وهمسرایی فاجعه کربلا را یاد آوری می کردند و بعد نخل وطبل و دهل ودیگر وسایل به دسته های عزاداری افزوده شد. در سیر تکوین دسته های عزاداری ساختن شبیه ازشهیدان کربلا بتدریج متنوع تر شدو ساختن نعشهای مصنوعی وحمل آن توسط مردم از آن دسته میباشد.

سوگواری بر شهیدان کربلا در دوران فرمانروایی بوئیان رسمیت یافت. معزالدوله دیلمی در سال ۳۵۲ ه . ق دستور داد مردم علی رقم نظر خلیفه بغداد در روز عاشورا جامعه سیاه بپوشند و بازارها را ببندند ودسته های عزاداری ونوحه خوانی برپا کنند و این مراسم در بغداد هرساله در زمان بوئیان برقرار بود و شیعیان ری از قرن چهارم به بعد در برگزاری مراسم عاشورا برای سالار شهیدان شور وشوق فراوانی نشان می داده اندو در زمان سلطنت رضاشاه به حسب علل وعواملی باعث متروک شدن مراسم مذهبی، تعطیلی منابر و مجالس و نمازجماعت، سینه زنی و خالی شدن مساجد شده بود که این اوضاع تا بعد از شهریور ۱۳۲۰ادامه داشت و تا دهه چهل مساجد متروک وخراب مانده وکسی به تعمیر آنها توجهی نداشت تاآنکه با ورود مرحوم حاج میرزا علی طباطبایی از کچو به اردستان اوضاع و شرایط، حال دیگری یافت و وعظ وخطابه در مجالس که به لحاظ خرابی مساجد در بعضی منازل که روضه خوانی برپا بود آغاز کردو درزمستان ۱۳۲۴ به تبلیغ احکام دینی پرداخت وازهمان آغاز با استقبال مردم تشنه دینداری مواجه شد. مردم که عموماً تشنه شنیدن مطالب و نوعاً وباطناً علاقمند به مذهب بودند مجذوب گفتار وبیانات ایشان می شدند . در هر مجلس که به وعظ می پرداخت استقبال شایانی می کردند. بطوری که حضور مستمعین در مجالس ایشان کاملاً چشمگیر بود. در تأثیر تبلیغات ایشان بدنیست یادآور شویم که در بین جوانان که تا پیش از این نه تنها مقید به رعایت آداب و رسوم مذهبی نبودند غالباً از روآوردن به مناهی و ملاهی و ارتکاب محرمات و حتی تظاهر به بی دینی و لا ابالیگری هم ابا نداشتند که در آن سالها بی اعتنایی به آداب و مراسم مذهبی نوعی تجدد مآبی و نشانه تمدن و مترقی بودن بحساب می امد تا جایی که در جریان سالهای دهه بیست در غالب نقاط عنوان فرهنگی و تحصیلکرده مرادف با توده ای بودن و بیدینی و لاابالیگری بود. خوشبختانه فرهنگ اردستان از این حیث مستثنی و بخصوص در حوزه های علمیه که باب بودمبلغینی را به اطراف گسیل دارند زبانزد که بی شک تأثیر تبلیغات آن روان شاد در این باب خالی از تأثیر نمی توانسته باشد.

رضاه شاه در ابتدای کار در دسته های عزاداری پا برهنه شرکت می کردو کاه بر سر خود می ریخت آنچنان از مراسم مذهبی رویگردان شد که روضه خوانی وسینه زنی ونماز جماعت را منع کرد. چنانچه حاج آقا سید کمال سیدطبایی معروف به طباطبایی نژاد در شماره اول اسفند ۸۲ ماهنامه ولگ سوز (برگ سبز) بیان داشته است که: ((هندو آبادی های علاقمندبه حضرت امام حسین (ع) تک تک به مزرعه استاد حسین میراب (مزراچه) می رفتند تا عزاداری کنند وبعضی روی تپه ها کشیک می کشیدند تا امنیه ها نیایند ومجلس عزاداری را بر هم بزنند.)) ونیز حاج آقا شریعتی در یکی از شب های دهه اول محرم در مسجد کبودان بیان کرده بودند که: (( ما به هنگام عزاداری در روستایمان فران کسانی را بر روی بام قلعه به نگهبانی می گماشتیم تا چنانچه مأموران دولتی پیدا شدند اهل آبادی راخبر کنند.)) که این بیانگر جوخفقان در زمان رضاخان است.

مراسم سوگواری :

با وقوع انقلاب اسلامی واعتلای حماسه عاشورا ماه محرم رنگ دیگری بخود گرفت . از آغاز ماه محرم مساجد ، تکایا ، بازار وخیابانها وحسینیه های شهرسیاه پوش می شوند وپرچم های سیاه برسردر مغازه ها و اداره ها نصب می شود .

مراسم روضه خوانی :

دو ماه محرم وصفر مجالس عزا برپاست . شب هنگام مجلس وعظ توسط روحانی برگزار می گردد . در اردستان دهه اول بسیار مهم است که ازششم محرم هیأت های عزاداری مشغول به عزا می شوند . افرادی که نذر ونیاز دارند در این ایام مردم را تغذیه می کنند . اهالی چندین گوسفند سر می برند وهر کس که در مجلس عزا شرکت جوید شام یا ناهار مهمان سالار شهیدان حسین (ع)است . عزادار کُتَل و علامت را در جلو حرکت می دهند . دراین دهه مردم تا پاسی ازشب عزاداری می نمایند . در این منطقه عزاداری از اولین روز محرم به برگزاری مجالس و محافل مذهبی مبادرت می ورزند . روضه خوانی این شب ها با روحانی محل است . مراسم سوگواری در قالب هیئت های زنجیر زنی و سینه زنی از شب هفتم محرم شروع می شود و در روز عاشورا و تاسوعا به اوج خود می رسد. در گذشته قبل از منبر ، مداحان به نوحه سرایی و روضه خوانی مشغول می شدند . مداح بر روی پله اول منبر می نشست و واعظ بر بالای پله آخری منبر می نشست . شبها بعد از نمازجماعت جلسات سخنرانی در مساجد برپامی گردد. این سخنرانی ها تا دو ماه محرم وصفر ادامه دارد . روضه خوانی بانی دارد . بانی هزینه روضه خوانی را بعهده دارد . در روضه باچایی یا شربت ازشرکت کنندگان پذیرایی می شود . در گذشته بانی و چایی ریز قبلاً با غلیان کشیدن کاررا شروع میکردند اما در طول روضه خوانی متانت و وقار و احترام مجلس حفظ می شد . سخن گفتن افراد با یکدیگر رفتاری زشت و توهین آمیزبود . اولین کسی که سماور را به زواره آورد میرزا محمد طاهر نیر پزشک دربار ناصرالدین شاه قاجار بود و اولین بار در مراسم روضه خوانی سماور را آتش کردند و مردم را چایی می دادند .

شب عاشورا :

نوحه بسیار معروفی که در شب عاشورا در کل شهر خوانده می شد به شرح زیر است :

امشب شب قتل حسین آن شاه خوبان است      امشب شب قتل حسین ، شاه شهیدان است

امشب شب قتل حسین آن شاه عطشان است     در خیمه گاه شاه دین فریاد و افغان است

زینب پریشان است زینب پریشان است                 نعش گردانی روز عاشورا :

اوان کودکی را بخاطر می آورم که محله کوشک هنگام حرکت هیئت از میدان نخل چندین شتر همراه دسته به راه می انداختند شترهایی را که می بایست بگردانند به شکل زیبایی زینت می کردند . چند شال قرمزرنگ به گردن و قالیچه ای بر پشت آنها می انداختند به گردنشان منگوله های رنگ و وارنگ و دورنگ خوش صدا می آویختند . بر روی آنها جعبه هایی نیز حمل می شد و بچه هایی بر آنان سوار می شدند . تا با این حرکت اسارت اهل بیت را نمایش دهند . علاوه بر اینها تابوتهای ساختگی تدارک می دیدندتا بعنوان جنازه های شهدای کربلا پیشاپیش هیئت ها حرکت دهند . یک نفر در جلوی هیئت کاه بر سر مردم می ریخت . و با یک شور و حال خاص و عجیب این مراسمات برگزار می شد . دسته های زنجیر زن در این ایام بیرون از فضای مسجد به سوگواری می پردازند . در روز عاشورا که اوج سوگواری اهل بیت وسالار شهیدان است هیأتهای عزادار از محله های مختلف شهر با حمل علم وکتل به همراه دسته های زنجیرزن ، سنج زنان وطبل زنان از مسجد ومحله بیرون می آیند وبه سمت گلزار شهدا می روند . در زمان حرکت هیأت صبح روز تاسوعا وعاشورا ازهر محله دسته وهئیتی به راه می افتند وبا خواندن نوحه وزنجیرزنی و طبل زنی همه دسته ها در خیابان اصلی جمع می شوند وهنگام ظهر دسته ها به مساجد برمی گردند . چند سالی است که در شهر نماز ظهر عاشورا اقامه می شود . این سنت حسنه توسط حجه الاسلام شیاسی امام جمعه وقت اردستان اجرا وادامه داده شده است .

علا مت :

ساخت علامت ها یکی از صنایع دستی خاص ایران بشمار می رود که از دوره صفویه، اصفهان مرکز ساخت آنها بوده است. بیرق، علم

شام غریبان :

درقدیم روز عاشورا که به پایان می رسید شب یازدهم را شب شام غریبان می نامیدند . مردم در آن شب چراغها را خاموش می کردند و با روشن کردن شمع که توسط عده ای این کار صورت می گرفت . بقیه افراد سینه می زدند و نوحه می خواندند . پاره ای از اشعار آن در زیر آورده شده است . در بعضی از محل ها سر سه راه و یا هئیت اسفند دود می کنند . جمعیت به دو گروه تقسیم می شدند دسته ای در جلو حرکت می کردند و اشعار را زمزمه وسینه می زدند . دسته ای که عقب تر حرکت می کردند ساکت بودند . سینه زنی و نوحه خوانی دسته اول که تمام می شد دسته دوم شروع می کردند و تا پایان مراسم جابجا می نمودند. اما این مراسم در حال حاضر بصورت هیأت مذهبی زنجیر زنی به خیابان اصلی شهر می آیند و به اجرای عزاداری می پردازند . مراسم شب سوم وهفت نیز اخیراً چند سالی است انجام می گیرد . در روز اربعین نیز مردم در بعضی ازمحلات هئیت سینه زنی و زنجیر زنی دارند ومراسم سخنرانی شان در مساجد بر گزار می گردد ولیکن بعضی از محلات در اربعین به زیارت امامزاده آقا علی عباس می روند ودر آنجا به عزاداری می پردازند . در ۲۸ صفر نیز عزاداری در همان آستان مقدس امامزاده انجام میگیرد . بعضی از محلات هم د ۲۸ صفر در خود مرکز شهر بصورت زنجیرزنی عزاداری می نمایند . امامزاده آقا علی عباس در ۷۵ کیلومتری اردستان در بخش بادرود از توابع نطنز واقع شده که منقول است که هم از برادران امام رضا (ع) محسوب می شود .زنان هم در ایام سوگواری ائمه با گریه کردن و گوش دادن به ذکر مصیبت نقش خاص خود را ایفا می کردند .

نخل گردانی :

ساختن تابوت های تمثیلی وآئین حمل آن ها در دسته های عزا در فرهنگ ایران پیشینه بسیاردراز داردو نمونه معتبر آن آئین سوگواری سالانه مرگ سیاوش وحمل گرداندن تابوت است و سیاوش در فرهنگ ایران شخصیتی مذهبی بشمار می آید وجنبه روحانی داشته است و پیترو دلاواله ایتالیایی که دوبار شاهد حرکت دسته های عزا در دوره شاه عباس اول در اصفهان بوده است در شرح مراسم عزاداری درسوگ شهادت حضرت علی در ۲۱ ماه رمضان ۱۰۲۶ ه . ق به حمل تابوت اشاره کرده و نوشته است : ((چند دهه گذشته دسته های محله های مختلف در روز همچنین در شب های ایام عزاداری با بیرق و علم و علامت های مذهبی و طبق های حاوی چراغ وگل و گلاب و فانوس و مشعل به محله های دیگر می رفتند واز هم بازدید می کردندو امادر حال حاضر علامت کشان مخصوص جوانان، علمداران مسن تر و نخل گردانها مخصوص عامه مردم می باشد.

علامت کشان دسته های مختلف بهنگام روبرو شدن با یکدیگر به نشانه تعظیم و احترام با علامت های خود به یکدیگر سلام می دادند. به این گونه که علامت را تکانی می دادند تا زبانه تیغه میانی آن به جلو خم و راست شود و هنوز این شیوه قدیم مراعات می شود و دسته های زنجیر زن وسینه زن هنوز با نشان وعلامت های خود به دید وبازدید یکدیگر می روند و بیشتر دسته ها با ساز وبرگ مفصل از محله های خود به خیابان شهر ومیدان (فلکه اصلی) شهرمی روند و تجمع می نمایند وباز می گردند.

یکی دو تا از محله ها نخل وعلامت خود را طی مراسمی دسته جمعی در چهارم محرم بیرون می آورندو رویروی تکیه در خیابان اصلی قرار می دهند و هر روز یا شب که هئیت به حرکت در می آید علامت در حین مراسم و نخل درپایان مراسم چرخانده می شود و نخل در لغت به معنای درخت خرما ومجازاً هر درخت در تداول عام کنایه از قد وقامت و نام تابوت واره ای است چوبی که سمبل تابوت امام حسین (ع) می باشد واین نخل مخصوص شهرهای مذهبی مثل کاشان، نطنز، اردستان، ابیانه، زواره، یزد، بعضی از روستاهای اصفهان ،نائین وبعضی دیگر ازنقاط ایران مرسوم می باشد.

نخل را روی زمین می گذارند و بهنگام حرکت دادن و گرداندن آن سرک بیرون آمده تیرهای کف پوش آنرا می گیرند و بلند می کنند و بر دوش می گذارند وآنگاه دستاری شبیه به عمامه امام حسین بر سر جبهه پیشین نخل می گذارندو احتمالاً چون در قدیم این تابوت واره را از چوب می ساختند به نخل شهرت یافت و تمام آن را با پارچه های زیاد پوشانده اند آن را زینت می دهندو افراد به آن جامه های رنگین می پوشانند و طول زمان نخل آرایی بستگی به کوچکی و بزرگی نخل و مقدار اشیاء و لوازم و زیورهای تزئینی و بالاخره نوع وشکل آذین بندی دارد و کسی که نخل را می بندد و تزئین می کند از کارآزمودگی و مهارت بسیار فراوانی برخوردار است که در ابیانه کار نخل آرایی و نگهداری اشیای تزئینی نخل اختصاص به یک خانواده معین دارد علم ها را پس از آرایش در طرفین نخل قرار می دهندو نخل را با تشریفات مخصوص حرکت می دادند که نخل محله کوشکاردستان را در میدان اصلی شهر قرار می دادند.

هر نخل دارای دو علم است که دو نفر آنرا در دوطرف جلوی نخل به حرکت در می آورد . در اردستان نخل را طبل زنان و سینه زنان و سنج زنان حرکت می دهند .و راهنمای نخل کشان نیز همراه با نخل چند گام پیش تر حرکت می کند و راه گذر در مسیر تعیین شده و مرسوم را به آنها می نمایاند و حرکتشان را در حمل نخل تنظیم و هدایت می کند . راهنما برای نوحه خوانی یا استراحت فرمان می دهد . نخل متداول شده آغازش از دوره صفوی بود که از این گونه بدعت ها زیاد پیدا شد و دمبدم تشریفاتش فزون گشت . ازشب ششم محرم تا شب هفت امام حسین نخل بر دوش اهالی در میان جمعیت به حرکت در می آید مسیر به مسیر به نوحه خوانی می پردازند ودر پای نخل سینه می زنند . و تقریباً ۳ بار در ۳ نوبت جداآنراآورده و می چرخانند. بار سوم در روز هفتم (روز هفدهم محرم ) امام حسین آن را به جایگاه مخصوص خود برمی گردانندتا سال آینده در آنجا می گذارند . در اردستان در گذشته هرگاه مردم بیمار می شدند یا مراد و حاجتی داشتند به حسینیه و به محل نخل می رفتند و یکی از پایه های نخل را نخ می بستند و با ذکر یا حسین و ناله شفای بیماری و روا شدن حاجت خود را می خواستند . هرگاه به هنگام چرخاندن نخل، نخل بسویی خم و متمایل می شد در آن سال به باورعامه مردم یکی ار بزرگان محله ای که در آن سو قرار داشت می مرد. این باور در افتادن علامت نیز صدق می کند که گوسفند یا شتری می کشتند که خود نگارنده در جریان افتادن علامت محله کوشک بودم که به جهت افتادن علامت بر روی زمین شتر قربانی ذبح نمودند تا از رخ دادن حادثه ای ناگوار جلوگیری نمایند که این اعتقاد هم بی پایه و اساس می باشد که برای آن نیز خود دلیل قانع کننده دینی نیافته ام.

پایگاه تکوین تعزیه خوانی :

تعزیه خوانی بیرون از حوزه مسجد و منبر و حیطه عمل و نفوذ دستگاه رسمی مذهب و دورازنظر و رأی جامعه روحانیت ودر میان توده مردم دیندار ومتعصب کوچه و بازار تکوین یافت و شکل گرفت. ابتدا با مخالفت روحانیون همانند حاج زین العابدین کرمانی واقع شد. صحبتشان این بودشبیه به اهل بیت ، علاوه به جسارت و سوء ادب به انبیا و اولیا ، تشبه مردان به زنان را در شرع کارمذموم می دانستند . بعد با مشاهدهشور وهیجان مردم به حضور در مجالس تعزیه خوانی ودریافت تأثیر شدید نمایش روحانیون ازممانعت خود دست برداشتند. اهمیت و ارزش تعزیه خوانی بیش از آنکه در روش اجراء ونمایش واقعه ها باشد درشیوه خواندن هنرمندانه اشعار وبیان درست واقعه هاست . در دوره قاجار به تعزیه خوانی ((شبیه سازی)) یا ((تشبیه)) می گفتند. تعزیه را منظومه واقعه کربلا وچیزی شبیه به تئاترهای قدیم یونان و رومی در هوای آزاد می دانند. در اردستان و بویژه در شهر زواره در گذشته تعزیه خوانی بسیار فراوان اجرا می شده است که امروز به جز شهر زواره ان هم در برخی از حسینیه ها اجرای این برنامه کمرنگ شده است.

یادداشت از مهدی مشتاقی